بررسی تعهّد مرامی در رمان «مدیر مدرسه»

«مدیر مدرسه» یکی از رمانهای معروف جلال آل احمد است. این رمان در دهۀ سوم قرن اخیر شمسی نوشته شده است؛ دهه ای که در طیّ سالهای آن هنوز آل احمد از جوّ فکری متأثّر از افکار حاکم بر جریانات فکری حزب توده کاملاً بیرون نیامده است. در این رمان می توان به آسانی رگه های نظام فکری ماتریالیسم مارکسی را که «حزب کمونیست ایران» در زمان رضا شاه و «حزب توده» در زمان پهلوی دوم مبلّغ آن بود، پیدا کرد.1 درون مایۀ (theme) اصلی رمان این است که فرهنگ (تعلیم و تربیت) در ایران تحت تأثیر روابط و مناسبتهای اقتصادی است و اقتصاد بیمار موجب بیماری فرهنگی شده است. در این رمان نگاه اقتصادی، به ذهن و قلم نویسنده مسیر می دهد. به نظر او بر اثر اقتصاد وابسته، فرهنگ وابسته و ناکارآمد شده است؛ ارزش هر کسی به اندازه ثروت و مصرف اوست و در این معیار معلّم نمی تواند شأنی داشته باشد؛ زمام امور کشور در دست توانگران، و زد و بند اقتصادی بر روابط اجتماعی حاکم است؛ تضادّ طبقاتیِ محصولِ اقتصاد بیمار، منافی اخلاق اجتماعی است. بدین جهت این رمان در کنار آثار متعهّد می نشیند. در این نوشته سعی بر این است که میزان تعهّد این اثر نسبت به نظام فکری ماتریالیسم مارکسی مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.